De maatregelen in de corona crisis leiden tot verlies van werk, inkomen, toekomstperspectief, sociale contacten en verlies van vertrouwen en veiligheid. Deze verliezen verdienen meer aandacht en dienen erkend en herkend te worden, waarna we stappen kunnen zetten naar herstel. Half december 2020 ben ik in gesprek gegaan met Prof. dr. em. Manu Keirse, klinisch psycholoog, doctor in de geneeskunde en dé specialist in België en Nederland op het gebied van verlies, rouwverwerking en de laatste levensfase.
Wat doen deze verlieservaringen met de mens? Hoe kijkt hij aan tegen de maatregelen en welke adviezen heeft hij voor de burgers en de overheid?
Onlangs verschenen er wederom twee boeken van zijn hand: “Goed leven met kwetsbaarheid en beperking” samen geschreven met Dirk de Wachter, en het boekje “Het wonder van de kleine goedheid, in tijden van eenzaam sterven en beperkt afscheid” waarin een briefwisseling staat tussen hem en Leo Fijen over eenzaam sterven en de gevolgen van beperkt afscheid kunnen nemen in deze Corona tijd.

Op dit moment deelt Manu Keirse zijn kennis en ervaring met de Belgische overheid inzake de wijze van aanpak en de gevolgen van de corona crisis, met de verwachting dat dit kan bijdragen tot meer inzicht in het menselijk gedrag en aan een wijziging van de koers.

Dit interview bestaat uit twee delen
deel I                    "Geef mensen meer eigen verantwoordelijkheid": de gevolgen van de maatregelen, angst en machteloosheid
deel II                   https://www.feelz.nu/Manu-Keirse-II-de-dood-laat-ons-bewuster-leven: leren omgaan met verlies en de kunst van het mogelijke

De deskundigheid van de machteloosheid: over angst, dood en verantwoordelijkheid

Welke gevolgen ziet u van het Corona beleid en de maatregelen?

Keirse: "Het gaat mis doordat de overheid ten strijde is getrokken tegen een virus op biologisch vlak maar te weinig heeft beseft dat we te maken hebben met menselijk gedrag. De overheid wil door strenge maatregelen het menselijk gedrag beïnvloeden, terwijl er juist ruimte moet zijn voor verantwoordelijkheid. Ik heb het dan over de deskundigheid van de machteloosheid. 
Doordat we de dood niet willen of kunnen aanschouwen, gaan we ons machteloos voelen. Angst voor de dood en onvoldoende kennis hoe hiermee om te gaan, leidt tot interventies die vaak niet wenselijk zijn en tot maatregelen die onze verantwoordelijkheid ontnemen. We willen de dood uitstellen, terwijl de dood bij het leven hoort. Als mensen makkelijker met de dood om kunnen gaan, dan zullen ze onzinnige regels de wereld uit helpen.

Dit virus gaat ons leren de realiteit te zien. We moeten gaan stil staan bij de grenzen van wat we willen en wat we kùnnen beinvloeden, juist nu met de huidige wetenschappelijke ontwikkelingen. Aanvaarden dat dood gaan ook mag.

Prof. dr. Erika Vlieghe, die de regering in België adviseert, vind ik een genuanceerde viroloog. Ze zei tegen mij “ ik ben uw boek over verlies en verdriet aan het lezen, ik had het moeten lezen voor de crisis begon, dan zou ik verstandiger met een aantal dingen omgegaan zijn! “
Kennis over omgaan met verlies en aanvaarden dat verlies bij het leven hoort, is nog onvoldoende aanwezig in de samenleving. 

Angst en de wens tot controle

Maar machteloosheid is er ook door onzinnige regels die in de maatregelen staan en die door angst zijn ingegeven. Angst leidt tot de wens van controle. Als je controle te ver doorvoert, maakt het mensen monddood en machteloos. Dit kan ertoe leiden dat mensen niet meer nadenken over hun handelen. Regels en protocollen, het beperken van vrijheid en van de eigen verantwoordelijkheid leidt tot machteloosheid en werkt verlammend. Op het moment dat de kennis en informatie niet toereikend is en men de regels niet kan verklaren, gaan mensen de maatregelen naast zich neerleggen.

Ik heb vier kinderen met ieder een eigen gezin. In België mag er slechts 1 persoon extra aan tafel zitten met Kerstmis. Ik kan niet eens met mijn eigen vrouw op bezoek bij één van mijn kinderen.

De overheid neemt het nu over, maar zal vooral een faciliterende rol moeten gaan pakken.

Dan krijgen we meer eigen verantwoordelijkheid en kunnen we deze oppakken, waardoor we ons minder machteloos voelen en serieuzer de dingen doen die nodig zijn. Er zijn vier dimensies die ons helpen om te gaan met die machteloosheid:

• Kennis en inzicht (o.a. over gevolgen maatregelen)
• Realiteit erkennen, het leren aanschouwen van de dood
• Wat zijn de wortels van de gevoelens en leren omgaan met deze gevoelens
• Verantwoordelijkheid krijgen en pakken

Ik ben voorzitter van vier woonzorgcentra, tijdens de eerste lockdown heb ik de maatregel van “geen contact” naast mij neergelegd. Ik heb gezegd dat mensen bezoek moeten kunnen krijgen in gecontroleerde omstandigheden. En in de terminale fase moeten we familie uitnodigen om actief aanwezig te zijn. Het heeft ons geen enkele besmetting opgeleverd!

De wijze van communicatie beïnvloedt het motiveren van mensen. De oorlogstaal die gebezigd wordt, werkt averechts. Ook communiceren over cijfers en de maatregelen die van alles verbieden, maakt dat je mensen niet motiveert. In plaats van uit angst de regels gaan aanscherpen, dient men de nadruk te leggen op verantwoordelijkheid.
De angst voor het virus is gevaarlijker dan het virus zelf! In angst ga je je focussen op één ding en vergeet je alle andere invalshoeken. Er ontstaat een kokervisie.

Bevorder autonomie

Je motiveert mensen door eigenaarschap te geven, door autonomie te bevorderen. Mensen zijn echt wel bereid rekening met elkaar te houden. Als je zou zeggen: het grootste gevaar is dat kinderen en jongeren besmetting oplopen zonder dat ze er iets van voelen, maar vervolgens door het knuffelen de grootouders besmetten die dan kunnen overlijden. Dan zie ik niet zoveel grootouders en kleinkinderen die niet bereid zijn om daar rekening mee te houden!

Ik durf te zeggen dat veel mensen sterven door deze maatregelen, die soms meer isoleren dan beschermen.

Eenzaamheid heeft een ingrijpende invloed op onze fysieke en mentale gezondheid. De machteloosheid neemt toe. Het wordt steeds meer zichtbaar dat deze strenge regels op deze wijze, zonder ruimte voor verantwoordelijkheid, de oplossing niet zijn. Mijn zoon is psychiater en heeft het beleid in zijn instelling op drie items ingestoken:

1. Het leven en werk dient zo goed mogelijk door te gaan
2. Dit mag geen extra gezondheidsrisico’s opleveren (dit omvat óók mentale gezondheid)
3. Met zoveel mogelijk in acht name van de Covid regels

Let wel, in deze volgorde! De regels zijn dus niet altijd primair leidend. Ik kan mij hier geheel in vinden."

Inleiding vraag: In het boek “Het wonder van de kleine goedheid, in tijden van eenzaam sterven en beperkt afscheid” schrijft U: “Is het wel voldoende uitnodiging tot verantwoordelijkheid als je ongenuanceerd totale quarantaine maatregelen oplegt aan iedereen, zonder je de vraag te stellen wat de secundaire consequenties zijn voor het leven en het verder leven van mensen. “
Klopt het dat u het dan heeft over de secundaire consequenties van de maatregelen (dus niet van het virus) die gevolgen hebben voor de kwetsbare groepen, maar ook voor elk mens in deze samenleving? In mijn optiek worden zij allen geconfronteerd met diverse verliezen en emotionele situaties welke ingrijpen op het dagelijks leven, de identiteit en onderlinge relaties. Hoe kijkt u daar tegenaan?

Keirse: "Ja dat is correct. Er zijn meerdere groepen die in het gedrang zijn gekomen door de maatregelen. Bij allen speelt verlies van mentale gezondheid, van vertrouwen, gevoel van veiligheid, toekomstperspectief, inkomen, structuur, sociale contacten en sociale steun een rol. Al deze verliezen kunnen inderdaad ook rouw tot gevolg hebben. Ik heb het dan over deze groepen:

1. Mensen met een verstandelijke beperking
   Ze zijn soms maanden afgesloten van familie en ouders, waarbij ze hen zelfs niet meer herkenden na lange tijd. Inderdaad, dit leidt tot verlies van structuur en vertrouwde contacten en dit zorgt voor verlies van veiligheid. Gevolg is eenzaamheid, gezondheidsverlies en soms gedragsveranderingen. Men kan letterlijk ziek worden hierdoor. De familie wordt voor een keuze geplaatst: neem je je kind in huis of ga je elkaar lange tijd niet zien. Je installeert dan een zwaar schuldgevoel bij de familie.
    
2. Ouderen in de zorgcentra, inclusief de groep met dementie
   Ik ben overtuigd dat veel ouderen zijn gestorven door eenzaamheid en niet door Covid. Maandenlang verlies van contact doet dit met mensen. Eenzaamheid is een verterend gevoel, waar ook nog verlies van toekomstperspectief, structuur en liefde bijkomt. De mens is een sociaal wezen, echt persoonlijk contact hebben wij nodig voor ons welzijn. We kunnen ziek worden of overlijden bij gebrek hieraan.
    
3. Terminale mensen
   Mensen die al terminaal waren, door kanker of dementie of die terminaal geworden zijn door Covid.  Zij waren afgesloten van familie en vrienden, in een cruciale periode in het leven waarin de meeste diepe en intense dingen tussen mensen worden uitgewisseld. Dit beïnvloedt het rouwproces, kan langdurige emoties van schuld, verdriet en spijt opleveren. Of het wordt nog moeilijker om te erkennen dat iemand er niet meer is. Het aanvaarden van het heengaan is een eerste stap bij de rouwtaken. Mensen die sterven hebben de nabijheid van hun dierbaren nodig.
    
4. Personen in armoede
   Dit gaat over mensen die al in armoede leefden vóór de crisis, maar ook velen die door deze tijd hun werk verloren, in financiële moeilijkheden gekomen zijn en niet kunnen solliciteren. Als je van modaal inkomen onder de armoede grens zakt, dan weten we uit onderzoek dat het twee jaar gezonde levensverwachting kost. Ouderen besmet met Covid verliezen één jaar levensverwachting. Op de armoede groep kost het twee jaar! Financiële zorgen leiden tot verlies van veiligheid en toekomstperspectief. Dit geeft stress en ondermijnt onze gezondheid. Deze mensen zijn geholpen met uitzicht op betere tijden en hulp bij het krijgen van inzicht en overzicht.
    
5. Mensen in rouw
   Je hebt zojuist iemand verloren en staat alleen voor je rouwtraject. Goede vrienden van mij zijn hun kleinkind verloren. Zij kunnen niet op een normale manier naar hun kinderen gaan, hen even vasthouden, knuffelen. Uitvaartvieringen moeten in beperkte kring worden georganiseerd. Niet goed afscheid kunnen nemen kan het rouwen extra moeilijk maken. Daarnaast hebben wij mensen behoefte aan persoonlijke steun. Dit kunnen we nu minder goed uiten naar elkaar. Dit kan leiden tot eenzaamheid, lusteloosheid en zelfs fysieke pijn.
   
   Mijn vader was nooit ziek. En toen mijn moeder twee weken gestorven was, kwam ik thuis en hij zat in zijn stoel met rugpijn. Hij kon zich bijna niet bewegen. Was die rugpijn er dan niet, natuurlijk was die daar! Mijn vader was geen komediant. Die pijn is ook reëel! Je bent gewoon rouwarbeid aan het verrichten. Je slaapt niet, je eet niet, je gewone activiteiten vallen weg, je verricht zware psychische arbeid en je krijgt pijn op de plek waar het bij je vrouw begonnen is…..
    
6. Jongeren
   Zij hebben hun middelbare school beëindigd zonder de bijbehorende vieringen, reizen en afscheidsrituelen. Dit zijn momenten om sociale netwerken stevig te ankeren voor de toekomst. Ze hebben de laatste periode op de middelbare school gescheiden moeten doorbrengen, zijn intussen in een nieuwe opleiding gestapt, krijgen lessen online en ontmoeten elkaar niet. Toen ik student was, was lessen volgen bijzaak. Universitaire vorming was vooral sociale vorming, wat wij aan activiteiten organiseerden, de wijze waarop wij de maatschappij vormden op dat moment en wat wij leerden, dat was eigenlijk ons leven. En vanaf Pasen begonnen wij te studeren! Bij jongeren is vooral het verlies van sociale contacten en toekomstperspectief ingrijpend.
   
   Identiteitsvorming van jongeren gebeurt vooral in contacten met leeftijdsgenoten en nu moeten ze terugvallen op hun ouders. Deze levensfase is juist een periode waarin je afstand neemt van je ouders, je leeftijdsgenoten zijn veel meer de referentie om je te kunnen ontwikkelen. Als wij dit verlies van toekomstperspectief niet erkennen en hen daar niet bij steunen, kunnen ook zij mentale klachten en stress krijgen. De doelen die zij hadden, lijken nu heel ver weg. Zij hebben nieuwe doelen nodig. (link naar deel IV)
    
7. Personen in psychische nood
   Psychologische begeleiding vindt zich uitsluitend en nadrukkelijk in persoonlijk contact plaats en contact moest zoveel mogelijk worden vermeden.Ook dat is een groep waar de ontreddering vaak zeer groot is. Behandeling via beeldscherm kan niet in de buurt komen van persoonlijk contact. Door het verlies aan sociale contact, structuur en steun kunnen klachten toenemen. Dan is het niet afdoende hen te behandelen op dezelfde wijze als men al deed. Men heeft een nieuwe structuur nodig, steun en een individuele benadering ten aanzien van de persoonlijke gevolgen van deze tijd.
    

Schuldig

Machteloosheid is voor een groot deel een verlammende emotie. De diepe wortels zijn vaak schuldgevoelens. Daarnaast kunnen er gedragsveranderingen, eenzaamheid, mentale en fysieke klachten en identiteitsproblemen ontstaan. 

Een voorbeeld: een zorgmedewerker heeft als taak familie weg te houden bij de patiënt. Ondertussen op een ander front wil deze persoon op bezoek bij de eigen moeder in een verpleeghuis die terminaal is. En je mag daar ook niet komen. Je bent aan het vechten om er bij te komen, terwijl je op die andere plek de sluiswachter bent die families moet tegenhouden, dat stelt mensen voor een moreel dilemma. En de diepere grond van zo’n moreel dilemma zijn schuldgevoelens en machteloosheid. Zich bewust zijn daarvan, kunnen omgaan met schuldgevoelens, kan al veel van de machteloosheid verminderen.

Als je van iemand houdt en je er verantwoordelijk voor voelt, dan wil je alles voor die persoon realiseren. En als dat niet kan, dan voel je je schuldig.  Schuldgevoelens hebben niets te maken met schuldig ZIJN, maar met liefde en verantwoordelijkheid.

Ik heb een triest voorbeeld: een jongetje van 6 heeft een huis in de brand gestoken, waar twee kinderen het leven verloren. En toen de politie dat jongetje aansprak, was de eerste zin die hij uitsprak: “en ik heb een jaar geleden mijn papa ook al dood gedaan.” De papa van dat kind was een jaar tevoren aan kanker gestorven, het jongetje zat al een jaar met schuldgevoelens. En die schuldgevoelens zijn gaan koken en koken en zijn ontploft toen hij het huis in brand stak. 

Vaak zegt men tegen de ander: “je hoeft je niet schuldig te voelen, je kan er niets aan doen”, met als gevolg dat de ander er met niemand over zal spreken. 
Je màg je schuldig voelen maar bènt niet schuldig.
Mensen zijn er niet bij geholpen als ze iets niet mógen voelen. Laat het eruit komen, laat hen erover praten, je moet over schuldgevoelens kunnen spreken, door ze uit te spreken komen ze letterlijk van binnen naar buiten en geraak je ervan bevrijd. Opgekropte schuldgevoelens zijn levensgevaarlijk. 

Kortom:

• ​Geef meer ruimte tot het oppakken van eigen verantwoordelijkheid.
• Communiceer niet via oorlogstaal, dit veroorzaakt angst en motiveert niet tot opvolging van regels.
• De gecreëerde angst kan erger zijn dan het virus.
• Blijf nadenken over de mentale en fysieke gevolgen van de maatregelen.
• We dienen te leren omgaan met verlies en de onvermijdelijke dood, dit hoort bij het leven. 
• Bekijk per doelgroep wat de gevolgen zijn en waar zij mee geholpen zijn"
•  

Deel II van dit interview vind je hier:https://www.feelz.nu/Manu-Keirse-II-de-dood-laat-ons-bewuster-leven

In het boek “Grip op Verlies” dat in 2021 verschijnt, ga ik nader in op verlies. https://www.gripopverlies.nl